از دست دادن دندان ها
انسان دو بار در طول زندگی خود صاحب دندان می‌شود. یکی در سال‌های ابتدایی زندگی است که دندان‌های شیری در دهان کودک ظاهر می‌شود. بعد از 6-7 سال دندان‌های شیری کم کم در فرایندی طبیعی می‌ریزند و دندان‌های دائمی در دهان کودک ظاهر می‌شوند. از دست رفتن دندان‌های دائمی به منزله خالی ماندن همیشگی محل شان در حفره دهان خواهد بود.
اگر هر فردی مراقبت‌های ساده بهداشتی دهان و دندان را رعایت کند مطمئنا شانس از بین رفتن دندان‌هایش بسیار کاهش خواهد یافت، اما از آنجا که این مراقبت‌ها هرگز به‌طور کامل اجرا نمی‌شوند، دندان‌ها نیز در معرض خطر از دست رفتن قرار دارند.
به‌طور کلی دندان‌ها به دو صورت از دست می‌روند: یا به‌دنبال فرایندهای عفونی نظیر پوسیدگی و بیماری های لثه، و یا به دنبال وارد آمدن صدمه‌ای به دندان‌ها.
به هر حال، دندان‌ها به هر دلیلی که از دست بروند، عملکرد و زیبایی وابسته به آنها با اختلال روبه‌رو می‌شود.
بنابراین جایگزین کردن دندان‌های از دست رفته امری واجب خواهد بود که توسط پروتزهای دندانی یا همان دندان‌های مصنوعی صورت می‌گیرد.
به‌طور کلی واژه پروتز به هر شیء خارجی اطلاق می‌شود که برای جایگزین کردن بافتی از دست رفته در بدن کار گذاشته می‌شود. طبعا پروتزهای دندانی، وظیفه بازسازی ظاهر و عملکرد دندان‌های از دست رفته یا به‌شدت تخریب شده را بر عهده دارند.
عوارض از دست رفتن دندان‌ها
وقتی دندانی از دست می‌رود، بر حسب اهمیت آن دندان، فرد با مشکلات مختلفی روبرو می‌شود. اولین مشکل فرد مربوط به فرایند جویدن است. از دست رفتن دندان به‌خصوص دندان‌های آسیاب بزرگ، جویدن را دچار اختلال میکند.
مشکل دیگر به هم ریختن سازماندهی دندان‌هاست. دندان‌ها در ارتباط با یکدیگر و مجموعه آنها در ارتباط با مفصل گیجگاهی فکی و عضلات جونده، ساز و کار بسیار پیچیده‌ای دارند که به آن(اکلوژن) می‌گویند. گرچه این جا مجال پرداختن به این بحث تخصصی نیست، اما به‌طور اختصار باید گفت از دست رفتن حتی یک دندان باعث اختلال اکلوژن می‌شود.
ساده‌ترین نمونه آن از دست رفتن اولین دندان آسیاب بزرگ فک پایین به‌دلیل پوسیدگی است. در این حالت دو دندان کناری، یعنی دومین دندان آسیای بزرگ وکوچک به‌طرف فضای خالی ناشی از کشیده شدن آسیاب بزرگ منحرف می‌شوند. در نتیجه تماس بین این دو دندان با دندان‌های فک فوقانی دچار اشکال می‌شود.
دندان‌های فوقانی هم که دندانی را درفک پایین مقابل خود ندارند، دچار رویش بیش از حد شده و به طرف پایین حرکت می‌کنند. دندان‌های جلوتر هم به دلیل برهم خوردن تماس ها با دندان‌های عقبی دچار درهم ریختگی می‌شوند. در ادامه مشکلات بافت‌های نگهدارنده هم به مشکلات دندانی افزوده می‌شود که درمان تمامی آنها پُرهزینه و سخت خواهد بود.
یکی از مهم‌ترین مشکلات به دنبال از دست رفتن دندان‌ها و جایگزین نکردن آنها، تحلیل استخوان فک است. اگر فعالیت هر عضوی در بدن متوقف شود، آن عضو به مرور دچار تحلیل و فرسودگی می‌شود.
فعالیت فیزیولوژیک استخوان فک هم به‌دنبال از دست رفتن دندان‌ها مختل شده و استخوان به‌طور برگشت ناپذیر دچار تحلیل می‌شود و اگرچاره ای برای این مشکل اندیشیده نشود، امکان انجام درمان های عادی پروتز نیز در آینده میسر نخواهد بود.
مشکل دیگر مرتبط با از دست رفتن دندان‌ها، به‌خصوص دندان‌های جلویی، به‌هم خوردن زیبایی فرد است. در این حالت، فرد حتی ممکن است در جامعه و هنگام شرکت در فعالیت‌های اجتماعی دچار مشکل شده و به تبع آن با مشکلات روحی و افسردگی مواجه شود.
از دست رفتن دندان‌ها برای بسیاری افراد نشانه پیری و از کارافتادگی است که می‌تواند همراه با مشکلات روحی برای این قبیل افراد باشد. صحبت کردن نیز به دنبال از دست رفتن دندان‌های جلویی ممکن است دچار اشکال شود.
انواع پروتزهای دندانی
بر حسب تعداد یا محل دندان‌های از دست رفته یا شدت تخریب دندان‌ها می‌توان از طرح درمان‌های متفاوتی استفاده کرد. به‌طور کلی سه نوع درمان پروتز وجود دارد: متحرک، ثابت و پروتزهای متکی بر ایمپلنت.
پروتز متحرک همان‌طور که از نامش پیداست، شامل درمان‌هایی است که پروتز در آن متحرک بوده و قابل خارج کردن از حفره دهان است. خود پروتزهای متحرک دو نوع هستند: کامل و پارسیل. پروتز کامل، همان دندان مصنوعی‌های معروفی هستند که به‌دنبال از دست رفتن دندان‌های یک یا هر دو فک ساخته می‌شوند و اغلب افراد مسن از همین دست دندان‌ها استفاده می‌کنند.
اگر هم فرد تعدادی از دندان‌های خود را از دست داده باشد، می‌توان از پروتزهای پارسیل استفاده کرد. این پروتزها که به پلاک‌های متحرک معروف هستند، به وسیله قلاب‌های فلزی به دندان‌های باقیمانده گیر می‌کنند.
ایراد بسیار بزرگ پروتزهای متحرک، جدا از بحث متحرک بودن و مشکلات مربوط به آن، عدم جلوگیری از تحلیل استخوان باقیمانده است. بنابراین دیر یا زود این پروتزها گیر خود را از دست داده و اصطلاحاَ لق می‌شوند که نیاز به قالب‌گیری و تصحیح دارند. در عین حال این پروتزها نیاز به مراقبت های خاصی دارند و شب‌ها باید حتما از دهان خارج شوند.
نوع دیگری از پروتزهای متحرک که در حال حاضر رواج بیشتری در کشور ما پیدا کرده (اوردنچر)است. در اوردنچر ریشه‌های قابل نگهداری دندان‌های جلویی (عمدتا دندان نیش) درمان ریشه شده و پروتز متحرک کامل، با اتصالات مخصوصی به این ریشه‌ها متصل می‌شود. حسن بزرگ این پروتزها تحلیل بسیار کمتر استخوان فک و گیر بالاتر آنها در مقایسه با پروتزهای کامل عادی است.
پروتزهای ثابت (یا همان روکش‌های چینی) رایج‌ترین روش درمان در تمام دنیا برای جایگزین کردن یک یا دو دندان از دست رفته در شرایطی است که دندان‌های کناری در دهان وجود دارند. همچین پروتز ثابت، اصلی‌ترین درمان برای بازسازی دندان‌های تخریب شده‌ای است که امکان انجام درمان‌های عادی ترمیمی برای‌شان وجود ندارد.
اگر یک یا چند دندان از دست رفته باشند و دندان‌های کناری وجود داشته باشند، می‌توان دندان‌های کناری را تراش داده و یک پل (بریج) روی این پایه‌های باقیمانده سوار کرد که دندان یا دندان‌های غایب را جایگزین میکند.
ایراد بزرگ این درمان تراش خوردن دندان‌های سالم است که بسیاری از بیماران به‌همین دلیل آن‌را نمی‌پذیرند. اما در بازسازی دندان‌های به‌شدت تخریب شده که اغلب آنها تحت درمان ریشه قرار گرفته اند، ابتدا هسته‌ای شبیه شکل دندان تراش خورده روی دندان ساخته شده و سپس روکش روی این هسته سوار می‌شود.
سومین نوع درمان های پروتز را ایمپلنت تشکیل می‌دهد. همان‌طور که می‌دانید ایمپلنت یک پایه فلزی از جنس تیتانیوم است که با جراحی داخل استخوان فک کاشته می‌شود و بعد از شکل گیری استخوان در اطراف آن، پروتز روی پایه نصب می‌شود. این درمان دارای دو مرحله ی مجزای جراحی و پروتز است که در برخی موارد توسط دو متخصص و در برخی موارد توسط یک دندان پزشک انجام می‌شود.
پروتزهای متکی بر ایمپلنت مثل انواع دیگر، پروتز ثابت یا متحرک هستند. نوع متحرک پروتزهای متکی بر ایمپلنت صرفاَ شامل اوردنچر است. در این حالت 2 یا 4 ایمپلنت در قدام فک پایین و4 یا6 ایمپلنت در فک بالا کار گذاشته می‌شود و این پایه‌ها مثل ریشه دندان طبیعی به پروتز متصل می‌شوند. برای افراد با تحلیل استخوان وسیع یا افرادی که از لحاظ مالی توان پرداخت هزینه بالای پروتزهای ثابت ایمپلنت را ندارند، اوردنچر درمان مطلوبی است.
در پروتز ثابت نیز همان دندان روی ایمپلنت کاشته شده، بازسازی می‌شود و دیگر نیازی به تراش خوردن دندان‌های سالم اطراف وجود ندارد. جدا از این مزیت بزرگ، مهم‌ترین برتری ایمپلنت بر پروتزهای عادی، تحلیل استخوانی به مراتب پایین‌تری است که در طول استفاده از ایمپلنت رخ می‌دهد.
بزرگ‌ترین ایراد ایمپلنت شاید هزینه بالای آن باشد که البته در ایران بسیار پایین‌تر از کشورهای دیگر است.
یک نکته مهم اینکه هر بیماری برای درمان ایمپلنت مناسب نیست؛ مثلا سیگاری‌های قهار یا افراد مبتلا به برخی بیماری‌های پیشرفته یا افراد بی‌توجه به بهداشت، گزینه‌های مناسبی برای دریافت ایمپلنت نیستند.
یک نکته تکراری
تمام انواع پروتز به مراقبت های بهداشتی حتی دقیق‌تر از خود دندان‌ها احتیاج دارند. متأسفانه برخی از مردم تصور می‌کنند با نصب پروتز، دیگر نیازی به رعایت مسائل بهداشتی دهان و دندان نیست. این طرز فکر کاملاَ اشتباه است. اگر هر فردی که در دهان خود پروتز دارد به مسائل بهداشتی بی‌توجه باشد، بسیار سریع تر از آنچه تصور میکند، با تخریب دندان‌های اطراف و زیر پروتز یا مشکلات عدیده بافت نرم و مخاط دهان روبه‌رو خواهد شد.
دکتر علیرضا آشوری
